Ұлттық санақ биыл алғаш рет ерекше онлайн форматта өтуде. Санақ бойынша азаматтардың жиі айтылатын пікірлері: «Санақта сұрақтардың саны тым көп», «санақ пен әлеуметтік сауалнаманы шатастырып алды», «эмпатия жеткіліксіз».
Осы секілді маңызды мәселелерге қатысты саясаттанушы Дина Айкенова және Қазақстанның Стартегиялық зерттеулер институтының сарапшысы Индира Рыстинаның пікірлерін ұсынамыз.
Санақта 91 сұрақ бар, бірақ іс жүзінде әр азамат орташа есеппен 50 сұраққа ғана жауап береді. Кейбір сұрақтар бойынша мәліметтер ЖСН негізінде арқылы еГов арқылы жүктеледі, сонымен қатар сұрақтардың біраз бөлігі әр әлеуметтік топ пен жас, жыныс айырмашылықтарына байланысты бөлінеді. Ұлттық санақ он жылда бір рет қана өткізіледі. Бұл тұрғындар туралы статистикалық мәліметтерді жинаудың маңызды қызметі. Барлық сауалдар аймақтық және халықаралық статистикалық ұйымдардың талаптарына сәйкес келуі керек. Егер салыстырмалы түрде басқа Санақтардағы сұрақтар санына жүгінсек: Қырғызстандағы сауалнама 105 сұрақтан тұрады, Беларусь – 99, Болгарияда – 95, Польша – 88, ал 2009 жылы елімізде өткен санақта 71 сұрақ болды.
Осы тұста азаматтардың түсінуін қажет ететін бір жайтты ескерткім келеді: Санақ – бұл статистикалық мәліметтер жиынтығы! Бұл, адамдардан «қалай ойлайсың», «оған қалай қарайсың» деп сұрайтын әлеуметтанулық сауалнама емес, бұл нақты және эмоциясыз техникалық ақпараттардың жиынтығы. Сондықтан, санақ туралы «эмпатиясыз» деген айыптаулар негізсіз.
Азаматтар осы сұрақтарға жауап беру кезіндегі жауапкершілігін түсіну өте маңызды.
Азаматтардың арасында «жөнсіз» деп саналған сұрақтарға тоқталып өтсек:
– Туу туралы сұрақтың қойылуы және оның 15 жастағы қыздардан сұралуы
– Біріншіден, 2021 жылғы халық санағында бала туу туралы сұрақтар тек әйелдерге қойылады. Бұл сұрақтарға кез келген әйел гинекологтың қабылдауында отырып та жауап береді. Бұл өмірдің шынайылығы.
Тірі туылған балалардың саны туралы сұрақ түсініксіз және аяқ астынан қойылғандай болуы мүмкін, бірақ бұл сұрақтың қойылу себебі әйелдердің барлығы бірдей медициналық мекемеге тіркеліп барып босанатындар емес, арасында медициналық мекемеге бармай, үйде де босанатындардың бар екенін түсіну қажет. Оның үстіне барлық балалар ХҚО-ға (ЦОН) ресми тіркелмеген, арасында құжатсыз өсіп жатқандары да бар.
Соңғы 15 жылда Қазақстанда туу көрсеткішінің тұрақты өсуі байқалуда. Туылу деңгейінің артуы медициналық мекемелерге, перзентханаларға жүктеме түсіріп отыр, ал мектептерде «Ю» әрпі бар бірінші сыныптар ашылды. Орташа алғанда, бала туу жасындағы әр әйелге 3,13 бала келеді. Жоспарлау саясатын жүргізу үшін Ұлттық санақта әйелдерге болашақта балалы болу жоспарлары туралы да сұралып отыр.
15 жастан бастап қыздарға үйлену мен босануға қатысты сұрақтар қойылып жатқанына да наразылық білдіріп жатқандар бар. Санақ шындықты мүмкіндігінше дәл көрсетуі тиіс, ал бүгінгі күннің шындығы – елде әлі ерте некеге тұру мен жасөспірімдердің жүктілігі бар екенінде. Проблемаларды елемеуге болмайды, оларды шешу үшін деректерді жинап, нақты саясат жасау қажет.
– Туудың көрсеткіші туралы. Тірі және өлі балалар статистикасы.
– Кейбір әйелдер жоғарыдағы сұрақтар бойынша түсініспеушілік танытады: «Өлген баламның санын қайтеді?», «Мемлекет бұл мәліметтермен не істейді?» Біріншіден, нәрестелер мен балалар өлімі туралы нақты деректер қай аймақта медициналық қызмет көрсету сапасына көбірек көңіл бөлуді қажет ететінін, қай ауданда жаңа ауруханалар, перзентханалар мен балалар бөлімшелері қажет екенін білуге мүмкіндік береді. Екіншіден, білім беру жүйесі қай облыста немесе қалада балабақша мен мектеп жетіспеушілігін реттей алады.
Қаншалықты ауыр болса да, нәрестелер мен балалар өлімі мәселесі әлі де елдің күн тәртібінде тұр. Сонымен қатар, нәрестелердің өмір сүру деңгейі (бір жасқа дейін, бес жасқа дейін) дамудың халықаралық көрсеткіштері болып саналады. Тірі туылған балалардың саны туралы сұрақтар 1999 және 2009 жылғы санақтарда да қойылды. 2021 жылы ұлдар мен қыздар арасындағы сәбилер мен балалар өлімінің айырмашылығын талдау үшін жынысы бойынша туылған балалардың саны мен бірінші баланың туған күні туралы қосымша сұрақтар бар.
– Азаматтардың денсаулығы туралы.
– Ұлттық санаққа халықтың денсаулығының жай -күйін, оның ішінде пандемиядан кейінгі жағдайды шынайы бағалау үшін денсаулыққа қатысты сұрақтардың үлкен блогы енгізілді. Мемлекет денсаулық сақтау саясатын түзетуі керек екені белгілі болды. Сондай -ақ, мемлекет мүмкіндігі шектеулі жандарға әлеуметтік көмек көрсетеді, бұл біздің елдің бюджетінің қомақты бөлігі. Сондықтан адамдардың денсаулықты қолдау бойынша қажеттіліктерін нақты бағалау қажет.
Санақтың нәтижелері көру, есту және жүруінде қиындықтары бар адамдарға қосымша скрининг жүргізуге, қаржыландыруды ұлғайтуға және мамандандырылған қызметтердің көлемін арттыруға негіз бола алады. Кейбір аймақтарда бұл қиындықтарды тудыруы мүмкін экологиялық проблемалардың бар-жоғын да ашып көрсетеді.
– «Мемлекет соңғы айда жұмыс іздегенімді не үшін білуі керек? », «Менің негізгі жұмысымнан басқа үйде жұмысым бары қаншалықты маңызды?»
– Экономикадағы дағдарыс еңбекке қабілетті халықты жұмыспен қамту мәселесін айтарлықтай қиындатты. Санақ кезінде жұмыспен қамту туралы мәліметтерді жинау барлық азаматтардың әлеуметтік-экономикалық жағдайын бағалау үшін маңызды, сонымен қатар жұмыс орындарын құруға, жұмыспен қамтуға, жұмыссыздыққа байланысты экономикалық және әлеуметтік мәселелердің кең ауқымы бойынша саясат пен бағдарламаларды жоспарлау да маңызды.
Осыған байланысты, мемлекетке нақты салаларда қанша жұмыс орны жетіспейтінін және осы саланың қандай мамандары жұмыс таба алмайтынын түсіну үшін мәліметтер қажет.
– «Неліктен мен басқа тұлғалар үшін сауалнама толтыруым керек?» «Мен пәтерде (үйде) тұратындардың барлығын белгілеп қойдым және олар үшін барлық бланкілерді толтыру керек болдым» «Менің ұлдарым сауалнамаларды өздері толтырса екен деймін. Олар мемлекеттің қатысы барын сол кезде ғана сезінеді».
– Ұлттық санақ үй шаруашылығының сауалнамасына негізделген. Бұл статистикалық термин. «Мемлекеттік статистика туралы» Қазақстан Республикасы Заңының 1 -бабының 23) тармақшасына сәйкес, үй шаруашылығы – бұл бір немесе бірнеше жеке адамдардан тұратын, кірістері мен мүлкінің барлығын немесе бір бөлігін біріктіретін және тауарларды бірге тұтынатын шаруашылық субъектісі. Сондықтан үй шаруашылығының аясында қарама-қайшылықтар болмауы үшін барлық сауалнамаларды бір уақытта, бірге толтырған жөн.
Яғни әр шаңырақтың иесі пәтер туралы ақпаратты өзі толтырып, үй тұрғындары өздері туралы ақпаратты жеке өздері толтыра алады. Егер азаматтар бір пәтерде (үйде) тұрғаны көзделсе, олар бір бірімен байланыс орната алады деген сөз ғой. Осы тұста назар бөліп, ұғынатын бір жайт: санақта Сіздің тіркелген жеріңіз емес, тұрғылықты мекен жайыңыз сұралып отырғаны.
– «Көптеген сұрақтар маңызды емес, олардың жауаптарымен не істейтіні белгісіз».
– Санақ нәтижелері – 10 жыл ішінде қоғамда болған өзгерістерге берілген ең толық баға. Үкімет мемлекеттік саясатты әзірлеу үшін статистиканы қолданады, соның ішінде: отбасы саясаты, мүгедектерді қолдау, халықтың өмір сүру жағдайын жақсарту және т.б.
Статистика бюросы жалпыға арналған 10 толық статистикалық жинақ шығарады. Бұл мәліметтер түрлі саладағы зерттеушілердің мемлекеттік саясаттың жүргізілуіндегі олқылықтар мен тиімді тұстарына баға беруге, оңтайлы механизмдердің енгізілуіне мүмкіндік береді. Заман дамыған сайын, мемлекеттік саясат терең сараптама негізінде жоспарлануы тиіс.